Dünyanın daha az global bir yer haline geldiğine dair tasalar her geçen gün büyüyor. Bu durumun en büyük göstergesi giderek daha fazla ülkenin global ticarette geri adım atıyor olması. Kelam konusu teoriyi destekleyen pek çok örnek var. Donald Trump Çin’e karşı ticaret kılıcını çekti.

Covid-19 pandemisi tedarik zincirlerini baştan aşağı test etti. Ukrayna’daki savaş ise pek çok ülkenin Rus gücüne ne kadar bağımlı olması gerektiğini düşünmesine neden oldu. Tüm bunlar, gücün parçalandığı ve ülkelerin muhtaçlıkları için öbür ülkelere güvenmek yerine kendi içlerine döndüğü bir globalleşme hareketine işaret ediyor.

Peki globalleşme nasıl sona erebilir? Kimileri, yakın vakte kadar birbirine sıkı sıkıya bağlı olan iktisatların nispeten barışçıl bir formda “ayrışacağını” hayal ediyor üzere görünüyor. Lakin ekonomik bağların parçalanmasının, derinleşen global uyuşmazlığın hem sonucu hem de nedeni olması olasıdır. Şayet öyleyse, globalleşmenin daha yıkıcı bir biçimde sona ermesi olasıdır.

Küreselleşmenin kritik üç safhası

İnsanlık ne yazık ki bunu daha evvel yaşadı. Sanayi ihtilalinin gerçekleştiği 19. yüzyılın başlarından bu yana, hudut ötesi ekonomik entegrasyonun derinleştiği iki devir ve bunun tam karşıtı bir devir yaşandı. Globalleşmenin birinci periyodu 1914’ten önceydi. İkincisi 1940’ların sonlarında başladı, fakat 1970’lerin sonlarından itibaren daha fazla iktisadın birbiriyle entegre olmasıyla hızlandı ve genişledi. Ortada, iki dünya savaşıyla sınırlanan ve Buhran ve ona hem eşlik eden hem de onu kötüleştiren korumacılıkla derinleşen uzun bir globalleşmeden uzaklaşma devri yaşandı. Son olarak, 2007-09 mali krizinden bu yana globalleşme ne derinleşiyor ne de bilakis dönüyor.

Bu tarih, globalleşme periyodunun keyifli bir devir olacağına pek de işaret etmemektedir. Tersine, 1914-45 yılları ortasında hem mahallî hem de global siyasi ve ekonomik sistemin çöküşü yaşandı. Birinci Dünya Savaşı’nın bir sonucu olan 1917 Bolşevik İhtilali, dünyayı komünizm ile tanıştırdı. Kimi iddialara nazaran komünizm, iki dünya savaşından bile daha fazla, yaklaşık 100 milyon insanın vefatına neden oldu.

Bu kaos ve felaket devrinin birtakım yararlı sonuçları oldu. Avrupa imparatorluklarını savunulamaz hale getirdi. Çağdaş refah devletlerini ortaya çıkardı. İnsanların ortak bahtlarının biraz daha farkında olmalarını sağladı. Fakat yeniden de, genel olarak bir felaket çağıydı.

Ticaret barışın teminatı mı?

Tartışmalı bir soru, barışın globalleşmeyle nasıl ve ne kadar kontaklı olduğu. John Plender’ın yakın vakitte tartıştığı üzere, ticaret kesinlikle barışı sağlamıyor. Birinci Dünya Savaşı’nın nispeten hareketli bir ticaret devrinde başlaması katiyen bunu göstermektedir. Nedensellik, barıştan ticarete kadar tam karşıtı istikamette ilerliyor. Büyük güçler ortasındaki işbirliği çağında ticaret büyüme eğilimindedir. Karşılıklı kuşkulardan birinde, bilhassa de açık çatışmalardan birinde, artık Rusya ile batı ortasında gördüğümüz üzere ticaret çöküyor.

“Büyük Yanılsama”nın sonu mu?

İnsanlar bazen İngiliz liberal Norman Angell’i ticaretin barış getireceği görüşüne safça inanan biri olarak gösterirler. Meğer Birinci Dünya Savaşı’ndan kısa bir müddet evvel yazdığı The Great Illusion (Büyük Yanılsama) isimli kitabında, ülkelerin savaştan bedelli hiçbir şey kazanamayacağını savunmuştu. Daha sonraki tecrübeler bu görüşü büsbütün haklı çıkardı: savaşın en önemli iştirakçilerinin hepsi kaybetti. Benzeri formda, sıradan Ruslar Ukrayna’nın ya da sıradan Çinliler Tayvan’ın fethinden yarar sağlamayacaktır. Fakat bu gerçek çatışmayı engellemedi. Psikopatların liderliğinde, milliyetçiliğin ve öbür tehlikeli ideolojilerin tesiri altında, grotesk çılgınlıklar ve dehşetli hatalar işleyebiliyoruz.

Olası bir karşılık, 20. yüzyılın “büyük küreselleşmesi” sırasında yaşananlara emsal bir şeyin bu sefer yaşanamayacağı. En berbat ihtimalle, sonuç biraz soğuk savaşa benzeyebilir. Lakin bu, gereğinden fazla optimist bir yaklaşımdır. Büyük güç münasebetlerinde yaşanacak bir kırılmanın sonuçlarının günümüzde o zamankinden daha berbat olması hayli olasıdır.

Bunun bariz nedenlerinden biri, karşılıklı imha kapasitemizin bugün çok daha büyük olması. Rutgers Üniversitesi’nde yakın vakitte yapılan rahatsız edici bir çalışma, ABD ve Rusya ortasında tam ölçekli bir nükleer savaşın, bilhassa de bir “nükleer kış” mümkünlüğü göz önüne alındığında, 5 milyardan fazla insanı öldürebileceğini savunuyor. Bu hayal bile edilemez mi? Ne yazık ki hayır.

ABD’nin Çin’e yarı iletken ve ilgili teknolojilerin ihracatına yönelik yakın vakitte açıklanan denetimler kararlı bir adım üzere görünüyor. Kuşkusuz bu Pekin için Donald Trump’ın yaptıklarından çok daha büyük bir tehdit. Emel açıkça Çin’in ekonomik gelişimini yavaşlatmaktır. Bu bir ekonomik savaş hareketidir. Birileri buna katılabilir. Fakat bunun çok büyük jeopolitik sonuçları olacaktır.

Küreselleşmeden uzaklaşmak, dikkatlice ayarlanmış ve akıllı bir ayrışmanın sonucu olması pek muhtemel değildir. Biz beşerler bu biçimde çalışmayız. Beşerler globalleşmeden ayrışmanın eşitsizliği azaltmakla bir ilgisi olduğunu tez edebilir. Bu da saçmalıktır: daha açık ekonomiler ekseriyetle nispeten eşittir.

Küreselleşmeyi en çok tehdit eden güç çatışmalarıdır. Büyük güçler kendi güvenliklerini arttırmaya çalışarak rakiplerini daha inançsız hale getirmekte ve aşağıya yanlışsız kısır bir güvensizlik sarmalı yaratmaktadır. Bu sarmalın içine çoktan girmiş durumdayız. Bu gerçeklik dünya iktisadının mukadderatını şekillendirecektir. Düzgün huylu bir yerelciliğe değil, negatif toplamlı bir rekabete yanlışsız gidiyoruz. Dünyamız bu hastalıktan kurtulamayabilir.

Büyük bir güç kırılmasının sonuçları artık soğuk savaş devrinden bile daha berbat olabilir. Kendi güzelliği için global ticaretin özgürleştirilmesi bir sona ulaştı ve yeni bir istikrar kurulması gerekiyor. Pekala neler yapılabilir?

Küreselleşmeden uzaklaşma önüne geçilebilir mi?

Eski globalleşme modelinde bir sorun olduğunu kabul ederek işe başlamalıyız.Tüm bu çekişmeler daha yüksek bir güce devredilebilseydi âlâ olurdu. Fakat sorun da bu esasen – global ticaret paradigmasının çöküşünü yönetebileceğini gösteren bir güç -Dünya Ticaret Örgütü de dahil yok.

Aslında biz hala birinci adımda, yani sorunu kabul etmekte zorlanıyoruz. Tai’nin de belirttiği üzere, globalleşme 2.0 “verimlilikten daha fazlasını dikkate almalı” ve yalnızca sermayenin özgür akışını ve ticaretin hürleşmesini kendi başına bir maksat olarak teşvik etmemelidir. Sorun, yeni post-neoliberal çağımızın formunun nasıl ve nerede müzakere edileceğidir.