ECE CEYHUN

Bir dakika durur musunuz?.. Az önce çöpe attığınız o ambalaj paketi, meskendeki cam kavanoz, içtiğiniz kutu içecek, işi bitti diye kenara ayırdığınız bluzunuz… İsterseniz bir daha düşünün ve atmayın… Ayrıştırın… Ambalajı, camı, plastiği, elektroniği… Bu saydıklarımız yalnızca birer örnek, bunları kaçları ile çoğaltabilirsiniz. Aslında ayrıştırsak, ‘çöpten çöp çıkarmasak’ bu atıkların yaratacağı istihdam, fabrika yatırımı, makine teçhizatı derken oluşacak ekosistemin pahası tam 100 milyar TL.

Hepimiz 1 Ocak’tan sonra poşete para ödeyeceğimizi öğrendik. Fakat 2019’da bizi Etraf Kanunu’nda pek çok değişiklik bekliyor. Yenilenen Etraf Kanunu’nda sıra ikincil mevzuatlara geldi. Şunu şimdiden bilmenizde yarar var, 1 Ocak’tan itibaren içinde ‘atığın’ da olduğu pek çok alışkanlık hayatımıza girecek. Moderatörlüğünü DÜNYA Gazetesi Genel Yayın Direktörü Hakan Güldağ’ın yaptığı Escarus Sürdürülebilirlik Toplantıları’nda atık iktisadını konuşalım istedik. Konuşmacılarımız ise İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Öğretim Üyesi ve Sürdürülebilir Üretim ve Tüketim Derneği Lideri Prof. Dr. Filiz Karaosmanoğlu, Benli Recycling Küme İdare Konseyi Lideri ve Genel Müdürü Ömer Benli, Nezih Ticaret İdare Şurası Lideri ve Fazilet Holding İdare Konseyi üyesi Gökhan Fazilet ve Arçelik Türkiye Genel Müdürü Cemal Can Dinçer oldu. Konuşmacıları ortak paydada toplayan kelam ise Prof.Dr. Filiz Karaosmanoğlu’ndan geldi. Karaosmanoğlu, Türkiye’nin ‘çöpten çöp çıkartmaması’ gerektiğini inanıyor. Karaosmanoğlu, “Çöpe, kömür, petrol, doğalgaz, orman, tarla, cevher üzere bakmayı öğrenmemiz gerek. Atık hammaddedir. Atık ulusal servettir” diyor.

Atık iktisadı patlayacak yatırıma sakın geç kalmayın

TSKB Sürdürülebilirlik Danışmanlığı AŞ-Escarus Genel Müdürü Hülya Kurt toplantıda Escarus olarak yeşil iktisat başlığı altında atık iktisadını uzun vakittir incelediklerini ve elde ettikleri bulguların İngiltere, Japonya, Almanya, Çin üzere ülkelerin kriz ya da düşünceli periyotlarda yeşil ekonomiyi harekete geçirerek kıymetli bir çıkış atılımı yakaladıklarını gösterdiğini anlattı. Kurt, Japonya’da 46 çeşit atığın ayrıştırıldığı örneğini vererek “İsveç, tükettiği gücün bir kısmını çöpten elde ediyor. 2017 yılında topladığı çöpün güç üretimine yetmeyeceğini düşünerek 2.3 milyon ton konut atığını Norveç, İngiltere ve İrlanda’dan ithal ediyor. Ülke örnekleri bize teknoloji ve inovasyon odaklı bir atak ile olumlu kaldıraç yarattıklarını gösterdi. Üstelik bu dala finans kısmı de kaynak sağlama açısından âlâ bir noktada. Atık iktisadı patlayacak, geç kalmadan yerinizi alın tavsiyesi veriyoruz” diye konuştu.

2019’da en çok coşacak bölüm atık olacak

Atık idaresinde çoklu çıkar olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Filiz Karaosmanoğlu, “Türk iş dünyası olarak bugün bölgemize teknoloji satıyoruz. Milletlerarası yatırım yapıyoruz. Atık idaresinde de çoklu kar var. İstihdam yaratıyorsunuz. Ulusal servete, yerli teknolojiye dayanak oluyorsunuz ve para kazanıyorsunuz. Etraf Kanunu yenilendi. Dala izleme-kontrol-denetim geliyor. Yakın periyotta en çok coşacak dal atık olacak. Atıktaki iktisada ulaşacağız. Yeşil iktisat denildiğinde hala olaya çiçek-böcek diye bakanlar da var. Çabucak maliyeti ne olacak diye soranlar da. Öncelikle iş dünyasının burada bir bedel olduğunu görmesi gerekiyor. Atığa gömmeden paha kazandırmak gerekiyor” tabirlerini kullandı. Karaosmanoğlu ayrıyeten Ağustos 2019’un bölümün rehabilitasyonu için de milat olacağını kaydederek şöyle devam etti: “Yeni devirde ‘Sen bu atığı nereden buldun? Çıkardığın atık nerede?’ diye atığın seyahati sorulacak, sorgulanacak.

Hesap 7.5 milyar TL’den başlıyor

Hesabı bizim için Gökhan Erdem’in katkıları ve Prof. Dr. Filiz Karaosmanoğlu’nun yönlendirmesi ile Ömer Benli yaptı. Hesap şu: Türkiye’de yıllık 30 milyon ton çöp çıkıyor. Bunun içindeki 7.5 milyon ton olan ambalaj atığını çöpe atıyoruz. Bu atıkların tonu ortalama 1.000 TL. Yani çöpe giden atığın salt bedeli 7.5 milyar TL. Atığı işleyip granül hale getirdiğinizde bu paha üçe katlanıyor. Kesin esere çevirdiğinizde ise gelen kıymet dörde katlanıyor. İçinde güç dalına yaratılabilecek katma kıymeti eklemeseniz de toplama anından itibaren oluşacak, atığın kutusu, kamyonu, yarattığı istihdamı, fabrikasıyla oluşan ekosistemin büyüklüğü çarpanlarıyla birlikte 100 milyar TL’ye varıyor. Sayı birinci hesaplandığında biz savlı bulduk. Ona da noktayı Karaosmanoğlu koydu. AB ülkelerinin çöpten yarattığı kıymet 400 milyar euro olarak hesaplanıyormuş. Lakin onlar çöpün yüzde 70’ini bizse lakin ve optimist varsayımlarla yüzde 5’ini toplayabiliyoruz.

İsterseniz başa dönelim… Gelin ‘siz o ambalajı atmayın’ diyelim…

Sorunlar, tahlil teklifleri ve ödevler

Toplantıda kelam döndü dolaştı kesime düşen ödevler, yeterli örnekler ve yapılması gerekenlere de geldi.

Prof. Dr. Filiz Karaosmanoğlu:

“Çevre Bakanlığı ve TBMM Etraf Komitesi ile atık kesimi yakın bağlantıda. Ankara atık konusunda her türlü bilgiyi, öneriyi büyük bir dikkatle dinliyor. Bu durum dal için büyük fırsat. Artık ‘lobi’ vakti. Kesim dernekleri atığın bedelli bir cevher üzere hammadde olduğu farkındalığını artırmalı” dedi.

Gökhan Fazilet ve Ömer Benli, sokak toplayıcıları meselesine işaret etti

Gökhan Fazilet: “Türkiye’de hiçbir toplumsal teminatı olmadan çalışan sokak toplayıcıları üzerinden ölçülemeyen bir iş dönüyor” kelamlarına Ömer Benli, “Kamunun bir sistem, bir proje ortaya koyması gerekiyor” diyerek takviye verdi.

Cemal Can Dinçer ise tasarrufun Türklerin genetik yapısında olduğuna işaret ederek “Toplum olarak bir seferberliğe, bir farkındalığa muhtaçlığımız var. Arçelik’te atıkların yüzde 96.4’ü tekrar bir ekonomik kıymete dönüşüyor. 2020’de bu oran yüzde 98’e çıkacak” dedi.

Hülya Kurt, yapılması gerekenleri vadelere ayırarak tanımladı. Kısa vadede atıkların kaynakta azaltımını sağlayacak teşvikler verilmesi, orta vadede lojistik optimizasyonunun yapılması, uzun vadede ise endüstriyel simbiyoza yanlışsız bir yönelimin sağlanması gerektiğini söz etti.

Türkiye ikili ayrıştırma yapmalı

Tartışmalar çeşitli… Verilen en uç örnek de birkaç kere tekrarladığımız üzere Japonya. 46 farklı maddeyi ayrıştırıyorlar. Avrupa’da da bu sayı yüksek. “Peki Türkiye ayrıştırmayı kaç kategoride yapmalı?” diye sorduğumuzda Ömer Benli de Gökhan Fazilet de “İkili ayrıştırma yeter” dedi. Buna neden olarak da evvel teknolojiyi gösterdiler. Teknoloji artık besin ile başka her türlü ambalajı ayrıştırabilecek noktaya gelmiş. İkincisi de ülke içindeki coğrafya ve tüketim alışkanlıklarından kaynaklanan fark. Her iki konuşmacı da, “Biz her halükarda o atığı süreçten geçireceğiz. Şu anda gönüllülük aslıyla ilerleyen kaynakta ayırma sürecinde çok da baş karıştırmamak lazım. Bu birebir vakitte gereksiz konteyner kullanımını engelleyeceği üzere toplamada kullanılacak kamyon sayısını da azaltır. Değerli bir akaryakıt ile ucuz bir eser toplayarak israf yaratmamak da gerek” görüşünü aktardı.

Şirketler ne yapıyor

“Atıkta kıymet var” diyerek yatırım yapan Benli Recycling Küme Genel Müdürü Ömer Benli, Fazilet Holding İdare Heyeti üyesi Gökhan Fazilet ve Arçelik Pazarlama Genel Müdürü Cemal Can Dinçer işin iktisadının yarattığı pahası kendi şirket örnekleri üzerinden anlattılar. Kelam onların:

Sanayicinin maliyetine atık eklenmemeli, işi ehli yapmalı

Türk basınında son 20 yılda yüklü olarak Genpa ile tanınan 1965 yılından günümüze Dr. Zeynel Abidin Erdem’in telekomünikasyon, güç, inşaat ve yapı materyalleri, gayrimenkul, üretim, geri dönüşüm ve atık idaresi işlerini Fazilet Holding çatısı altında birleştirdiğine değinen Fazilet Holding İdare Konseyi Üyesi Gökhan Fazilet, Türkiye’de atık iktisadının meskende ‘doğru’ ayrıştırmayla başlaması gerektiğine inanıyor. Etraf Kanunu’nda çıkacak ikincil mevzuatlarla işin özel dala devredilmesini beklediklerini de aktaran Fazilet, “Firma ve fabrika atıkları tarafında işler muhakkak bir raya oturdu. Atıkta bedeli biz konutlardan çıkartacağız. Meskenden çıkacak bilinçsiz atık onun ekonomik kıymete ulaşımını da mahzurlar. Kutudan, kamyonla alana gelene kadar bir alt yapı gerekiyor ve bu yatırımı da özel dal oluşturabilir. Sanayi atığı ile mesken atığı ortasında istikrar sağlanmalı. Endüstrici atığını fiyatla satmalı ve maliyetine ‘atık’ eklenmemeli. Herkese lisans ve evrak verilmesi de bir sorun olarak karşımıza çıkıyor. Birtakım atıkları çabucak gömmemek gerekiyor. İşin ehli olmayan firmalarda tesisin maliyeti kurtarmadığı için hiçbir süreçten geçirilmeden gömülen atıklar var” dedi.

Türkiye atıklarının lakin yüzde 5’ini Avrupa yüzde 70’ini değerlendiriyor

Ömer Benli’nin anlatımıyla Benli Recycling Küme 1968 yılından bu yana atık işi yapıyor. 2000’li yılların başında hurdacılıktan çıkıp işi büyütmeye karar veriyorlar. Avrupa’daki düzgün örnekleri yerinde inceleyip teknoloji transferi yapıyorlar. Bugün geldikleri noktada Benli Recycling Küme olarak birçok teknolojiyi kendileri üretiyorlar. Bugün 5 belediyede kullanılan tam otomatik ayırma tesislerini onlar kuruyorlar. Hatta Avusturya’ da atık makine teknoloji firmaları var. Eskişehir Odunpazarı Belediyesi için 2006 yılından beri kaynakta toplama çalışması da yapıyorlar. 400 bin kişinin yaşadığı ilçede 250 bin kişinin konutundan aylık yaklaşık bin ton ambalaj atığı topluyorlar. Şirketlere atık idaresi hizmeti verdikleri üzere ahşap paletleri de geri dönüşümle iktisada kazandırıyorlar. “Bize gelen her atık iktisada geri dönüyor” vurgusunu yapan Ömer Benli, şöyle konuştu: “Yeni Etraf Kanunu çıktı. Lastik, akü, pil, bitkisel yağlar, elektronik ekipman atığına kadar mevzu geniş lakin en yenisi konutlarımızdaki atık. Türkiye’nin iktisada ve güce kazandırabileceği atığı çok fazla. Türkiye’nin ambalaj atıklarını kaynakta ayrıştırmaya bir an evvel başlaması lazım. Suyumuzu pet şişeden içiyoruz. Kullandıktan sonra çöpe atıyoruz ancak plastiğini ithal ediyoruz. Hatta pahalanabilir atıklarımızı çöpe attığımız için plastik sanayisi bulamadığından atık plastik ithal ediyoruz. İthal plastik için dışarıya ödediğimiz sayı bu yıl 100 milyon dolara yaklaştı. Türkiye’de kişi başına günlük çöp üretimi 1.14 kilo. 4 kişilik bir aile kabaca 5 kilo çöp üretiyor. Hiç değerlendiremesek bu çöpün yüzde 20-30’u pahalanabilir atık niteliğini taşıyor. Yıl içinde çöpe giden pahalanabilir ambalaj atığının boyutu ise 7.5 milyon ton hangisini kullanmak isterseniz). Biz şimdiye kadar bu atıkların fakat yüzde 5’ini değerlendirebilmişizdir. Avrupa’da oran yüzde 70, bu mevzudaki en uç örnek olan Japonya’da ise yüzde 90.”

Atığı yatırıma dönüştüren Arçelik 200 binden fazla eski eser topladı

8 ülkede 20 üretim tesisi olan Arçelik ‘atık’ konusuna çok farklı bir yatırımla yanıt vermiş bir şirket. “Eski beyaz eşya ve televizyonlarınızı evinizden alıyor, yeni Arçelik’lerle değiştiriyoruz” sloganıyla yaptığı kampanyayı görmüşsünüzdür. Arçelik dalında bir prensip imza atarak değişim kampanyalarına 2014 yılında Eskişehir’de ve Bolu’da geri dönüşüm tesislerini kurmasının akabinde başladı. Arçelik Türkiye Genel Müdürü Cemal Can Dinçer, “Evde çalışmayan arızalı, hangi marka olursa olsun beyaz eşyaları gerekirse konutlardan vinçlerle topluyoruz ve geri dönüşüm tesislerimizde iktisada yine kazandırıyoruz. 1 Ekim – 9 Aralık tarihleri ortasında yaptığımız son kampanyamızda 200 bin adet üzerinde beyaz eşya topladık. Bir kamyona 24 buzdolabı sığdırabiliyorsunuz. Topladığımız eski eserlerle 22 milyon hanenin bir günlük elektriğini, 3.6 milyon ton hanenin bir günlük su tüketimini, 88 bin ton sera gazının da atmosfere salımını önledik. Biz bu işi bir modelleme yaparak ölçeklendirdik. Günün sonunda hem ekonomik bedeli var hem de tüketici nezdinde karşılığı var. Kuzey Avrupa ülkelerinde tüketici ‘çocuğumun geleceğine hürmet göstermeyen markanın malını almam’ diyor. Halbuki Türkiye’de pek çok firma atığın caydırıcılığı olmadığı için tesis kurmak yerine cezayı ödemeyi tercih ediyor. Markalar geleceğe sahip çıkmalı ve yanlışsız irtibatı yapmalı” diye konuştu.