Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun ‘Politikada 45 Yıl’ kitabında anlattığına nazaran, 14 Mayıs 1950 Genel Seçimi öncesinde iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) idaresi, muhalefetteki Demokrat Parti’nin kazansa kazansa 100-150 milletvekilliği kazanabileceğini düşünüyordu. 14 Mayıs 1950’de yapılan genel seçimde ise Demokrat Parti (DP) oyların yüzde 55.2’sini kazanarak 416 milletvekili çıkarmıştı. 1949 yılında şiddetli bir kuraklık sonucunda iktisadın yüzde -3.4 oranında daralması, 1939-1945 periyodundaki yedi savaş yılında toplam olarak yüzde 244.5’e ulaşan enflasyon ve 1946 Devalüasyonu’nun sonrasındaki fiyat artışları ve hayat pahalılığı CHP’nin oy oranını düşürmüştü.
1950-1953 devrindeki dört yılda iktisadın toplam olarak yüzde 53.4 büyümesi sayesinde iktidardaki DP, 2 Mayıs 1954 Genel Seçimi’nde oy oranını yüzde 57’ye çıkarmıştı. Lakin 1954- 1958 Ekonomik Krizi’nin sonuna yanlışsız yapılan 27 Ekim 1957 Erken Genel Seçimi’nde iktidardaki DP’nin oy oranı 4 puan azalarak yüzde 53’e düşmüştü. Resmi kurda 2 lira 80 kuruş olan dolar kurunun karaborsada 20 liraya kadar tırmanması, enflasyonun yükselmesi ve krizin yaygınlaştırdığı işsizlik oy oranındaki düşüşün nedenleri ortasındaydı.
BÜYÜME DEVİRLERİ, DARBELER VE KRİZLER
27 Mayıs 1960’da yapılan askeri darbe sonrasındaki 1965 Genel Seçimi’nde DP’nin devamı olarak görülen Adalet Partisi’nin (AP) aldığı oy yüzde 42 oranını bulmuştu. 1966-1969 periyodunda iktisadın toplam olarak yüzde 39 oranında büyümesi 12 Ekim 1969 Genel Seçimi’nde AP’nin oy oranı yüzde 46’ya yükseltmişti.
10 Ağustos 1970 Devalüasyonu, ordudaki kuvvet kumandanlarının 12 Mart 1971 tarihindeki verdikleri muhtıra ve AP’den bir küme milletvekilinin ayrılarak Demokratik Parti’yi kurması TBMM’deki siyasi tabloyu değiştirmişti. 14 Ekim 1973’deki Genel Seçim’de AP’nin oyları yüzde 39’a gerilemiş ve CHP yüzde 41’lik oyla birinci parti olmuştu. Olumlu bir siyaset stratejisi uygulayarak kitlelere umut aşılaması sayesinde 5 Haziran 1977’de CHP tekrar birinci parti olmuş ancak TBMM’de salt çoğunluğu sağlayamamıştı.
1977-1980 Ekonomik Krizine karşı Süleyman Demirel’in başbakanlığındaki Milliyetçi Cephe hükümeti, 1977 Eylül ayında uyguladığı istikrar paketinden bir sonuç alamamıştı. Bülent Ecevit’in başbakanlığında kurulan CHP hükümetinin 1978 ve 1979’da uygulamaya soktuğu istikrar paketleri ise IMF’nin engellemelerin nedeniyle başarısız olmuştu.1979 sonbaharında yapılan orta seçimde AP beş milletvekilliğinin tümünü kazanmıştı.
80’Lİ VE 90’LI YILLAR
12 Eylül 1980 ‘deki askeri darbe sonrasında Turgut Özal’ın kurduğu Anavatan Partisi (ANAP, 6 Kasım 1983 Genel Seçimi’nde oyların yüzde 35’ini almayı başarmıştı. 1983-1987 devrinde iktisadın toplam yüzde 36 oranında büyümesi ANAP’ın oylarını 29 Kasım 1987 Genel Seçimi’nde yüzde 37’ye yükseltmişti. Lakin Özal’ın ikinci başbakanlık devrinde enflasyonun tekrar yükselişe geçmesi ve iktisadın 1988 ile 1989’da uzatmalı bir resesyon yaşaması, 1989 mahallî seçimleri vilayet genel meclisi oylamasında ANAP’ın oy oranının yüzde 21.75’e kadar düşmesine yol açmıştı. 20 Ekim 1991 Genel Seçimi’nde ANAP lakin üçüncü parti olabilmişti. Bu seçimde Süleyman Demirel’in kurduğu Yanlışsız Yol Partisi’nin (DYP)oy oranı yüzde 26.2’yi bulmuş lakin Demirel’in son başbakanlık devrinde temel ekonomik meseleler tahlilsiz kalmıştı. Tansu Çiller’in 1993’te başbakan olmasından sonra faizleri düşürme takıntısı nedeniyle 1994 yılında ekonomik kriz yaşanmış, 24 Aralık 1995 Genel Seçimi’nde Necmettin Erbakan’ın liderliğindeki Refah Partisi yüzde 29 oy oranıyla birinci parti pozisyonunu kazanmıştı. Ne var ki kurulan RP-DYP koalisyonu da biriken ekonomik sıkıntıları çözememişti.
18 Nisan 1999’te yapılan Erken Genel Seçim sonrasında Bülent Ecevit’in başbakanlığında kurulan DSP-ANAP-MHP koalisyonu 2001 Ekonomik Krizi’nin yarattığı sarsıntıya dayanamamıştı. 3 Kasım 2002 Genel Seçimi’nde Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde kurulan Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) yüzde 35 oranı ile birinci parti olmuş, koalisyon partileri barajı aşamamıştı.
Son 19 yıllık devirde AKP’nin oy oranı ekonomin büyüdüğü periyotlarda yükselmiş, sakinlik ve kriz yılları ile enflasyonun yükseldiği yıllarda gerilemişti.
SAVAŞTA ZAFER, SEÇİMDE YENİLGİ
Seçmenlerin ekonomik durum hakkındaki fikirlerinin ve beklentilerinin seçim sandığına yansıması konusundaki dramatik bir örnek 1945 yılında İngiltere’de yaşanmıştı. 1945 Mayıs ayı başında Hitler Almanyası’nı mağlubiyete uğratan ülkelerden biri olan İngiltere’de 17 Temmuz günü yapılacak genel seçim öncesinde anketler, zaferde kıymetli bir hissesi olan Başbakan Winston Churchill’in Muhafazakâr Parti’sinin seçimi kazanacağı izlenimini veriyordu. Lakin seçmenlerin Muhafazakâr Parti’nin 30’lu yıllarda işsizliği artıran siyasetlerini dikkate alması nedeniyle genel seçimi Emekçi Partisi oy oranları ortasındaki büyük bir farkla Emekçi Partisi kazanmıştı. Bu sonuç, Churchill’in hayatındaki ikinci büyük mağlubiyet olmuştu. Churchill, Birinci Dünya Savaşı’nın ikinci yılında , 1915’te, Batı Avrupa’da Almanlarla yürütülen savaştaki büyük kayıplar nedeniyle muvaffakiyete kolaylıkla ulaşılacağını düşündüğü Çanakkale Savaşı’nın başlatılmasın önermişti. Bu savaşın İngiltere ve müttefiklerinin mağlubiyetiyle sonuçlanmasının esas sorumlusu olarak Churchill gösterilmişti.
BOŞ TENCERENİN İNGİLİZCESİ
Türkiye’de halkın çoğunluğu genel seçimdeki oyunu ekonomik gidişin, işine ve geçimine yaptığı tesire bakarak kullanır. Ne var ki basının, aydınların ve profesyonel siyasetçilerin değerli bir kısmı, siyaseti ve siyasetteki kayıkçı kavgalarını, “laf oturtma” ve “sert çıkma” yarışlarını ön plana çıkarır. Bu çekişmelerde iktisada “figüran” rolü verilmek istenir. Ekonomiyi geri plana itme gayretleri, sıkıntıların tahlilini zorlaştırır. Örneğin Gümrük Birliği Anlaşması’nın yürürlüğe girmesinden bu yana yenilenmemesi Türkiye’nin milyarlarca dolar kaybına yol açmıştır lakin bu sorunun tahlili ihmal edilmiştir. Bunun yerine günlük siyasette “dedim-dedi” çeşidi rutin demeçler tartışılır: Şamar oğlanı durumuna getirilmiş iktisada gelen vurur, giden vurur. İktisat, siyaset tecrübesi olmayan ekonomistler ile iktisat bilgisi olmayan yahut ekonomiyi bildiğini zanneden siyasetçiler tarafından bir deneme tahtası olarak kullanılır. Halbuki seçmenler, 1950’den bu yana çoğunlukla ekonomik durumu dikkate alarak tercihini yapmış ve böylelikle siyasetçilerden daha gerçekçi olduğunu göstermiştir.
Politikacılar ne düşünürse düşünsün genel seçimlerde son kelamı iktisat söyler. ABD’de Bill Clinton, 1992 başkanlık seçimini rakibi olan ve bir periyot CIA Başkanlığı yapan George Herbert Bush’a “Önemli olan iktisattır, aptal!” (It’s the economy, stupid!) sloganını yönelterek kazanmış, muvaffakiyetini 1996’da da tekrarlamıştı.
Politikada iktisadın kıymeti tecrübeli siyasetçiler tarafından çok güzel bilinir. İktisatçı İtimat Sak bir mesajında, Clinton’un kullandığı seçim sloganının, uzun mühlet başbakanlık ve bir devir cumhurbaşkanlığı yapmış Süleyman Demirel’in “Boş tencerenin yıkamayacağı iktidar yoktur” kelamıyla tıpkı manası içerdiğini vurgulamıştı.
Erdoğan’ın 2006’da önerdiği mal-para hesabı nasıl yapılır?
■ Satın alma gücü ile ilgili açıklamayı Recep Tayyip Erdoğan birinci başbakanlık periyodunda 28 Eylül 2006 Perşembe günü yapmış, açıklama ile ilgili haber Hürriyet gazetesinin İktisat sayfasında yer almıştı.
Erdoğan bir toplantıda seçmenlere “Mal-para üzerinden bir kıymetlendirme yapın. Şayet paranız eksiliyorsa sakın partime oy vermeyin” diye seslenmişti. Erdoğan’ın bu özgüveni 2003-2006 devrinde yıllık ortalama büyüme oranının yüzde 7.5 üzere yüksek bir seviyede gerçekleşmesinden kaynaklanıyordu. Bu dört yıldaki enflasyon oranlarının aritmetik ortalaması da düşüktü ve yüzde 8.4 oranını aşmamıştı. Erdoğan o yıllarda “Tek pürüzümüz cari açık” diyordu.
Erdoğan’ın önerdiği mal-para üzerinden hesap, gelir artışı ile enflasyon karşılaştırılarak yapılır. Şayet muhakkak bir yılda yıllık enflasyon oranı, yıllık gelir artışından yüksekse satın alma gücü ve gerçek fiyat düşer. Bu iki oran eşit olduğunda gerçek fiyat evvelki periyot ile tıpkı seviyede kalır. Gelir artış oranı, enflasyon oranını aştığında ise gerçek fiyat ve satın alma gücü ile birlikte refah seviyesi de yükselir.
14 yıldır düzeltilemeyen adaletsizlik
■ IMF ile yapılan son mutabakat yürürlükteyken 2006’da çıkarılan ’5510 sayılı yasanın 55. unsurunu 17 Nisan 2008’de değiştiren 5754 sayılı yasanın 35. unsuru emekli aylıklarının enflasyon nedeniyle erimemesi için şu kararı getirmişti: “Bu Kanuna nazaran bağlanan gelir ve aylıklar, her yılın Ocak ve Temmuz ödeme tarihlerinden geçerli olmak üzere, bir evvelki altı aylık periyoda nazaran Türkiye İstatistik Kurumu tarafından açıklanan en son temel yıllı tüketici fiyatları genel endeksindeki değişim oranı kadar artırılarak belirlenir.” 55. unsur kararı emekli maaşlarını enflasyona endeksleyerek vakit içinde satın alma gücünün azalmasını engelliyordu.
EMEKLİ BÜYÜMEDEN YARARLANAMIYOR
■ Unsurda kıymetli bir eksiklik vardı: İktisadın vakit içinde büyümesi aylık artışlarının belirlenmesinde dikkate alınmıyordu. 2007 yılında emekli aylığının bir günlüğü örneğin 600 gram etin fiyatına eşitse maddedeki endeksleme nedeniyle bu ölçü yıllar boyunca daima birebir kalıyordu. Yasanın getirdiği endeksleme emeklinin geçimini ve emekli siyasetçilerin ifadesiyle
“Enflasyona ezdirilmiyor lakin büyümeden hisse alamıyordu.”
55. unsur satın alma gücünün artırılması yolunu tıkamış emekliyi sabit bir satın alma gücüne mahkûm etmişti.
DÜŞÜK GELİRLİLERİN BÜYÜMEYİ HİSSETMESİ İÇİN NE YAPILMALI?
■ 2007 sonrasındaki yıllarda büyümenin nimetlerinden nüfusun bir kısmı ziyadesiyle yararlandı lakin emekliler 55. husus nedeniyle yıllar öncesinin geçim seviyesini bir türlü yükseltemedi. 2018’de getirilen bayram ödeneği ise endeksleme hususunun yol açtığı refah kaybının fakat küçük bir kısmını telafi edebildi. Toplu kontratlardan yararlanan sendikalı personeller, enflasyon oranı ile birlikte büyüme oranına denk gelen ve ismine “refah payı” da denen bir fiyatı gayret ettiklerinde alabiliyordu lakin emekliler için bu türlü bir imkân bulunmuyordu.
Bu adaletsizliğin sonucu olarak emeklililer ve başka sabit gelirliler iktisadın büyümesinden yararlanamadıkları için, siyasetçilerin övündüğü büyümeyi de hissedemiyorlardı. Bu adaletsizliğin ortadan kaldırılması için SGK yasasının 55. unsuruna aylıkların artırılmasında enflasyon oranı ile birlikte büyüme oranının da hesaba katılmasını öngören bir fıkra eklenmesi gerekiyor. Hala büyüme oranının bir kısmı, emekliye birinci aylığı bağlanırken hesaba katılıyor ancak her nedense büyüme aylık artışlarında dikkate alınmıyor.
■ Mal-para hesabında ikinci sorun nüfusun düşük ve orta gelirli kısmının katlanmak zorunda kaldığı enflasyon oranının varlıklı kısımların enflasyonundan daha yüksek olmasıydı. Tek bir enflasyon oranı açıklanınca düşük gelirlilerin ve bu ortada personel, memur ve emeklilerin alacağı aylık artırımı olması gerekenden düşük kalıyordu. Halbuki ABD’de bile emekçi ve memurlar için farklı bir enflasyon oranı (CPI-W) hesaplanıyor ve sabit gelirlilerin ziyan görmesi önleniyordu. ABD’de örneğin Ağustos ayı sonu itibariyle kentli nüfusun 12 aylık enflasyonu yüzde 8’de kalırken, ücretlilerin maruz kaldığı enflasyon yüzde 9.3’ü bulmuştu. TÜİK’in düşük ve sabit gelirlilerin tüketim kalıplarını dikkate alarak farklı bir tüketici fiyatları endeksi hesaplaması, emekli aylıkları ve minimum fiyat artış oranı tespitinde bu endeksin temel alınması bu husustaki adaletsizliği ortadan kaldırabilir.
ENDEKS HESAPLARINDA ŞEFFAFLIK ŞART
■ İktisat konusunda birtakım sayı ve oranların makyajla olduğundan daha olumlu gösterilmesinin ve fiyatlarla ilgili sayıların, bunlara azap edercesine eğilip bükülmesinin sorumluluğu çok ağırdır. Zira enflasyonun gerçekte olduğundan daha düşük seviyelerde açıklanmasının sonucu milyonlarca kişinin her yıl biraz daha fakirleşmesidir. Son yıllarda TÜİK liderlerinin sık sık değiştirilmesi ve hesaplamalar konusunda tenkitler yapılması güvenilirliği zedeledi. Kamuoyunda yaygınlaşan güvensizliğin giderilmesi, lakin hesaplama usullerinin ve dataların şeffaflık prensibine uygun olarak kamuoyuna açıklanması ile mümkün olabilir.
Emekli maaşları nasıl eriyor?
■ Emekli maaşlarındaki erimeyi somut bir örnekle açıklamak için hazırlanan çizelgede hesap kolaylığı açısından beş yıllık bir müddet içinde enflasyonun her yıl yüzde 30, büyüme oranı yüzde 5 olduğu varsayılmıştır. İkinci sütundaki meblağlar örnek olarak alınan 6 bin lira net emekli aylığının 12 aylık toplam bedeline 2 bin 200 lira bayram ödeneği eklenerek bulunmuştur. Cari fiyatlarla kişi başına ulusal gelirin hesabında hem enflasyon (daha doğrusu ulusal gelir deflatörü), hem de büyüme oranı dikkate alınır Üçüncü sütunda örnek olarak alınan 100 bin liralık kişi başına ulusal gelirin (1+0.30) x (1+0.05) = 1.365 ile çarpıldıktan sonraki yıllık pahaları vardır. Dördüncü sütunda emeklinin yıllık geliri, kişi başına ulusal gelire kısmı ile ortaya çıkan oranlar bulunmaktadır. Temelinde bu oranın sabit kalması gerekir. Fakat büyüme oranının kişi başına ulusal gelir hesabında dikkate alınırken, emekli aylığında hesaba katılmaması nedeniyle kelam konusu oran her yıl biraz daha düşük oluyor ve bu nedenle emekli maaşlarının satın alma gücü eriyor. Son sütunda büyümenin de hesaplamaya katılması durumunda örnek aldığımız emeklinin yıllık gelirinin ne kadar olacağı gösteriliyor. Çizelge incelendiğinde ödenen ve ödenmesi gereken aylıklar ortasındaki farkın her geçen yıl biraz daha büyüdüğü görülüyor.